Brief voor de nabestaanden van Apolina Grzybowska

Stefanie Claes

Deze brief is een copublicatie met rekto:verso

Gavere, 7 april 2023

Beste nabestaanden van Apolina Grzybowska, Ik ben Stefanie Claes. Kleindochter van Aline Vervoort. Aline zat net zoals Apolina in het concentratiekamp Ravensbrück. Ze waren daar in dezelfde periode. Aline was dertig. Apolina vierendertig. Aline was politiek gevangene. Apolina ook. Aline droeg nummer 1055. Apolina 40813. Aline is tegen het einde van de oorlog, net zoals Apolina, bevrijd door het Zweedse Rode Kruis. Aline en Apolina gingen beiden naar Zweden. Ze hebben elkaar misschien gekend. Of aangekeken. Of misschien gekruist. Of misschien in dezelfde rij gestaan. Over hetzelfde stukje grond gewandeld. Of gevochten voor hetzelfde stuk brood. In dezelfde ziekenboeg gelegen. Dezelfde verlangens gehad, Heel waarschijnlijk hetzelfde verdriet, dezelfde honger. Hetzelfde gemis. Dezelfde pijn. Misschien hadden ze dezelfde dromen. Of dezelfde slapeloosheid. Dezelfde angst. Misschien dezelfde hoop. Dezelfde kracht. Of hetzelfde geloof. Dezelfde kledij, of dezelfde verveling. Dezelfde dagindeling. Dezelfde kou. Dezelfde wanhoop. Ze hebben een angstwekkend hoofdstuk van hun leven met elkaar gedeeld. Toen ging Aline naar België. En Apolina naar Polen. Ik deel met u ook iets. We zijn de nabestaanden van deze vrouwen. Ik heb één doos. Gekregen van mijn moeder. Christine, de dochter van Aline. In deze doos zitten Effekten van Aline: enkele bezittingen die ze had in het kamp. In de doos zitten drie kleine borduurwerkjes die ze maakte uit metalen rondellen, onderdelen die ze meesmokkelde uit de fabriek Siemens waar ze dwangarbeid moest verrichten. In de doos zit een klein handgenaaid adresboekje waarin in potlood de namen en adressen geschreven staan van de vriendinnen die ze tegenkwam in Ravensbrück en Zweden. Dit zijn adressen van vrouwen uit België, Nederland, Tsjechië, Frankrijk en Denemarken. Ik heb gekeken of Apolina er niet tussen stond. Ik heb haar niet gevonden. In de doos zit een potloodstompje gewikkeld in oud papier. In de doos zit een enveloppe met verzonnen recepten, in potlood geschreven, op flinterdun papier dat elk moment uit elkaar kan vallen. Er staat in potlood bijgeschreven: ‘voor onze honger die niet te stillen is’. En, in de doos zat ook, net zoals tussen Apolina’s Effekten, een rozenkrans. Voorwerpen durven wel eens dichter bij de geschiedenis te komen dan woorden. Het zijn ontbrekende stukjes uit andere beelden. Als ik de doos van Aline openmaak, dan zie ik hoe zij daar in die barak tussen andere vrouwen zit. Ze borduurt, ze bidt, of ze schrijft. Mijn beeld is idyllischer dan wat de realiteit zal geweest zijn. Ik zie ze zitten, gekromd, mager, stilzwijgend op een bed dat bestaat uit een houten plank en stinkende dekens. Ik zie ze denken. Ik kan ze horen denken. Mijn beeld zal idyllischer zijn dan wat de realiteit was. Ik vraag me af of ze licht hadden. Hadden ze licht? Ik beeld me in dat ze het laatste restje avondlicht gebruiken dat door een klein venstertje naar binnen valt. Misschien maken de vrouwen ruzie voor dit laatste restje licht. Verzinnen ze een beurtrol voor het laatste stukje licht? Mijn beeld is idyllischer dan wat de realiteit zal geweest zijn. Als ik de doos van Aline openmaak, dan beeld ik me in hoe ze converseert met een andere vrouw die een andere taal spreekt en hoe ze elkaars gegevens uitwisselen. Dan beeld ik me in hoe die andere vrouw eruitziet. Mijn beeld zal nooit dat zijn wat de realiteit was. Ik beeld me in dat ze dat stompje potlood in hun binnenzakken naaien. Maar als ik me inbeeld dat ze daar met honger op dat slechte bed zitten, dan realiseer ik me dat mijn beelden altijd idyllischer zullen zijn dan de realiteit. Want, als ik de doos van Aline openmaak, dan heb ik net een boterham gegeten in mijn warme huiskamer met grote ramen die uitkijken op de straat waar mensen rustig voorbij wandelen en me gedag zwaaien. De verbeelding brengt ons nooit meer de realiteit maar geeft ons wel de geschiedenis cadeau. Het is de verbeelding die onze voorouders laat voortbestaan. Het is de verbeelding die bestaansrecht geeft aan hun leven. Het is de verbeelding die niet wegkijkt van hun oorlogstrauma’s. Het is de verbeelding die er met minder pijn naar kan kijken dan zij zelf. Het is de verbeelding die kan kijken. Het is onze verbeelding die kan graven, en er zoals een archeoloog blij van wordt als er vondsten zichtbaar worden. Het is onze verbeelding die rust kan geven. En licht aan het donkere. Het is de verbeelding die adem laat waaien waar er geen was voor onze voorouders. Het is de verbeelding die glimlacht en mag toegeven de realiteit niet te kennen. Maar de geschiedenis wil weten als een nieuwsgierig kind. Als een kind mag de verbeelding zich gedragen. Even luidruchtig, even verveeld en even speels. Het is de verbeelding die ruimte geeft. En latere generaties toont vanwaar ze komen. Maar de verbeelding heeft de geschiedenis ook nodig. Ze heeft de doos nodig. De Effekten. De rozenkransen heeft ze nodig. Zelfs zonder dat wij gelovig zijn, hebben wij de rozenkransen nodig. Het is de verbeelding die niet zonder de rozenkrans kan. Het is de rozenkrans die niets is zonder onze verbeelding. Ik hoop met deze brief verbeelding te geven aan dit angstwekkende stuk geschiedenis dat Aline en Apolina met elkaar hebben gedeeld. Ik hoop dat de rozenkrans van Apolina thuis mag raken en kan verdwijnen in een doos waar alles idyllischer is dan wat de realiteit ooit was. Stefanie Claes uit België

Drodzy krewni Apoliny Grzybowskiej, Jestem Stefanie Claes. Wnuczka Aline Vervoort. Aline, tak jak Apolina, była w obozie koncentracyjnym Ravensbrück. Były tam w tym samym okresie. Aline miała trzydzieści lat. Apolina trzydzieści cztery. Aline była więźniem politycznym. Tak samo jak Apolina. Aline nosiła numer 1055. Apolina 40813. Aline, tak jak jak Apolina, została wyzwolona przez szwedzki Czerwony Krzyż pod koniec wojny. Aline i Apolina obie wyjechały do Szwecji. Możliwe, że się znały. Albo patrzyły na siebie. Może ich drogi się skrzyżowały. Może stały w tym samym rzędzie. Lub chodziły po tym samym kawałku ziemi. Albo walczyły o ten sam kawałek chleba. Może przebywały w tym samym bloku szpitalnym. Czuły te same pragnienia, Bardzo możliwe, że ten sam smutek, ten sam głód. Ten sam brak. Ten sam ból. Może miały te same sny. Albo ten sam brak snu. Ten sam strach. Może tę samą nadzieję. Tę samą siłę. I tę samą wiarę. Te same ubrania, lub tę samą monotonię. Ten sam rozkład dnia Ten sam chłód. Tę samą rozpacz. Dzieliły razem przerażający rozdział swojego życia. Potem Aline wyjechała do Belgii. A Apolina do Polski. Ja też coś z Wami dzielę. Jesteśmy krewnymi tych kobiet. Mam jedno pudełko. Dała mi je moja matka. Christine, córka Aline. W tym pudełku są "efekty" Aline: rzeczy, które miała w obozie. W pudełku są trzy małe hafty. Zrobiła je na metalowych kołach, które przemyciła z fabryki Siemensa, gdzie wykonywała prace przymusowe. Wewnątrz pudełka znajduje się mała, ręcznie szyta książka adresowa, w której zapisane są ołówkiem nazwiska i adresy przyjaciółek, które poznała w Ravensbrück i w Szwecji. Są to adresy kobiet z Belgii, Holandii, Czech i Francji oraz Danii. Szukałam, czy nie ma wśród nich Apolonii. Nie znalazłam jej. W pudełku znajduje się końcówka ołówka zawinięta w stary papier.. W pudełku znajduje się koperta z wymyślonymi przepisami, napisanymi ołówkiem na bardzo cienkim papierze, który w każdej chwili może się rozpaść. Napis ołówkiem brzmi: "na głód, który nigdy nie ustaje". I, W pudełku był również, jak wśród efektów Apolonii, różaniec. Przedmioty czasem potrafią zbliżyć się do historii bardziej niż słowa. Są brakującymi fragmentami innych obrazów. Kiedy otwieram pudełko Aline, widzę ją siedzącą w baraku wśród innych kobiet. Haftuje, modli się lub pisze. Mój obraz jest bardziej idylliczny niż to, jak zapewne bylo w rzeczywistości. Widzę je siedzące, pochylone, szczupłe, milczące na łóżku zrobionym z drewnianej deski i śmierdzących koców. Widzę, jak myślą. Słyszę, jak myślą. Mój obraz będzie bardziej idylliczny niż to, jak zapewne bylo w rzeczywistości. Zastanawiam się, czy miały światło. Czy miały światło? Wyobrażam sobie, że korzystają z ostatnich promieni wieczornego światła wpadającego przez małe okienko. Może te kobiety walczą o ten ostatni promień światła. Czy korzystają na zmianę z tego ostatniego promienia światła? Mój obraz jest bardziej idylliczny niż to, jak zapewne bylo w rzeczywistości. Kiedy otwieram pudełko Aline, Wyobrażam sobie, jak prowadzi rozmowę z inną kobietą, która mówi w innym języku, wymieniają między sobą informacje, kontakty. Potem wyobrażam sobie, jak wygląda ta druga kobieta. Moje wyobrażenie nigdy nie będzie takie jak to, co było w rzeczywistości. Wyobrażam sobie jak zaszywają ten kawałek ołówka w wewnętrznych kieszeniach Ale kiedy wyobrażam sobie, że siedzą głodne na tej pryczy wtedy zdaję sobie sprawę, że moje obrazy zawsze będą bardziej idylliczne niż rzeczywistość. Bo, kiedy otwieram pudełko Aline, to możliwe, że właśnie zjadłam kanapkę w moim ciepłym salonie z dużymi oknami wychodzącymi na ulicę, gdzie ludzie przechodzą spokojnie obok, machając mi na przywitanie. To właśnie wyobraźnia nigdy nie przynosi nam rzeczywistości, ale daje nam dar historii, to właśnie wyobraźnia pozwala naszym przodkom żyć dalej. To wyobraźnia daje tchnienie ich życiu. To wyobraźnia nie odwraca wzroku od ich wojennych traum. To wyobraźnia potrafi spojrzeć na nie z mniejszym bólem niż ich w.łasny ból. To wyobraźnia potrafi patrzeć. To nasza wyobraźnia potrafi wydobywać, i cieszy się jak archeolog, gdy znaleziska stają się widzialne. To nasza wyobraźnia może przynieść pokój. I światło do ciemności. To wyobraźnia pozwala na oddech tam, gdzie nie mieli go nasi przodkowie. To wyobraźnia się uśmiecha i może przyznać, że nie wie jak było naprawdę. Ale historia chce wiedzieć jak ciekawskie dziecko. Niech to wyobraźnia zachowuje się jak dziecko. Równie głośno, tak samo się nudząc, równie zabawnie. To właśnie wyobraźnia daje przestrzeń. I pokazuje nowym pokoleniom skąd się wzięły. Ale wyobraźnia potrzebuje też historii. Potrzebuje pudełka. Efektów. Potrzebuje różańców. Nawet nie będąc religijnymi, potrzebujemy różańców. To właśnie wyobraźnia nie może się obejść bez różańca. To właśnie różaniec jest niczym bez naszej wyobraźni. Mam nadzieję, że tym listem Dam wyobraźni obraz tego przerażającego fragmentu historii, który dzieliły Alina i Apolina. Mam nadzieję, że różaniec Apolonii trafi do domu, I bedzie mogł zniknąć w pudełku, gdzie wszystko jest bardziej idylliczne niż to, co kiedyś było w rzeczywistości. Stefanie Claes z Belgii (Vertaald uit het Nederlands door Maciej Antosik)